काठमाडौं । यदि कुनै भवन भत्कियो र त्यहाँ फसेका मानिसहरूलाई उद्धार गर्नुपर्‍यो भने, तपाईं के गर्नुहुन्छ ? तुरुन्तै कसैलाई बचाउने प्रयास नगर्नुहोस्। विज्ञ नआएसम्म पर्खनुहोस्। सामान्यतया मानिसहरूले गाडिएका मानिसहरूलाई बचाउने प्रयास गर्छन्, तर तपाईंको एउटा राम्रो कदम अगाडिको व्यक्तिको लागि घातक साबित हुन सक्छ।

कसैलाई बचाउनको लागि ऊमाथि जम्मा भएको भग्नावशेष हटाउने बित्तिकै उसको शरीरबाट क्रशिंग प्रेसर निस्कन्छ र उसको मृत्यु हुन्छ। थाहा पाउँदा अचम्म लाग्दैन ? तर यो कुरा पूर्ण सत्य हो। यो तपाइँको गल्ती होइन किनभने तपाइँ उसलाई बचाउन खोज्दै हुनुहुन्छ। तर यो किन हुन्छ जान्नको लागि, तपाईंले यसको पछाडिको विज्ञान बुझ्न आवश्यक छ।

वास्तवमा, जब शरीरको कुनै अंग जस्तै हात, खुट्टा वा अन्य कुनै अंगलाई कुनै भारी चीजले थिचेको छ, तब त्यो तौल तुरुन्तै हटाउन सकिँदैन। किनभने अवशेषका कारण शरीरका तन्तुहरूमा अत्यधिक दबाब उत्पन्न हुन्छ। यसले तन्तुलाई क्षति पुर्‍याउँछ। रक्तसञ्चार पनि बन्द हुन्छ ।

यस्तो अवस्थामा शरीरमा मायोग्लोबिन नामक प्रोटिन निस्कन थाल्छ । मायोग्लोबिन मांसपेशीहरुमा पाइने एक गोलाकार प्रोटीन हो। मायोग्लोबिनको काम मांसपेशी कोशिकाहरूमा अक्सिजन भण्डारण गर्नु हो ताकि यो अक्सिजन आवश्यक पर्दा विभिन्न गतिविधिहरूमा प्रयोग गर्न सकियोस्।

मायोग्लोबिनको उत्सर्जनले मृगौला फेल हुने सम्भावना धेरै गुना बढ्छ। यो प्रक्रियालाई क्रश सिन्ड्रोम भनिन्छ। यस्तो अवस्थामा क्रश सिन्ड्रोमका कारण शरीरबाट अचानक तौल हट्न थालेपछि टिस्युमा अक्सिजनको मात्रा तीव्र गतिमा बढ्न थाल्छ ।

यस क्रममा रगतमा पोटासियमको अत्यधिक प्रवाहका कारण मुटुको धड्कन बिग्रन्छ र झटका लागेर मानिसको मृत्यु हुन्छ । यस प्रकारको मृत्यु हुनु अघि, मानिस अनायासै हाँस्न थाल्छ। यही कारणले यसलाई स्माइलिङ डेथ पनि भनिन्छ ।

जापानी त्वचा विशेषज्ञ सेइगो मिनामीले पहिलो पटक १९२३ मा क्रस सिन्ड्रोम रिपोर्ट गरे। त्यस क्रममा उनले प्रथम विश्वयुद्धमा मृगौला फेल भएर मृत्यु भएका तीन सैनिकको रोगविज्ञान अध्ययन गरिरहेका थिए । पछि १९४१ मा, ब्रिटिश चिकित्सक एरिक जर्ज लापथोर्न बेवाटर्सले पनि यसको व्याख्या गरे।

भूकम्प, युद्ध, भवनमा क्षति, सडक दुर्घटना आदि जस्ता विपद्का बेला क्रस सिन्ड्रोमका बढी घटनाहरू देखा पर्छन्। त्यसैले उद्धार टोलीले केही कुरामा विशेष ध्यान दिन्छ। उत्तरी टर्कीमा १९९९ को भूकम्पमा, क्रस सिन्ड्रोमको कारण मृत्यु दर १५.२% थियो। ब्रिटिस मेडिकल जर्नलका अनुसार भूकम्पको समयमा क्रस सिन्ड्रोमका कारण मृगौला फेल हुने मृत्युदर १३% देखि २५% रहेको छ।

नेपालमा पनि २०७२ को भुकम्पमा धेरै मानिसहरू यसैगरी मरेको विश्वास गरिन्छ । यद्यपि सबैको परीक्षण गर्न सम्भव भएन । त्यसैले कति मानिसहरू क्रस सिन्ड्रोमका कारण मरे भन्ने यकिन तथ्यांक भने छैन ।